دکتر سید محمد مهدی غفوری
مدرس دانشگاه
به عنوان کسی که بیش از ده سال به صورت کاملاً تخصصی در مورد پیش‌بینی (نه پیش‌گویی) زلزله به خصوص زلزله‌های ایران تحقیق کردم باید چند گزاره مهم در مورد زلزله‌های ایران را تشریح کنم.
١- پیش‌گویی زلزله‌ها فعلا ممکن نیست؛ فقط به یک دلیل ساده اما مهم: «بشر تا همین لحظه علت وقوع زلزله ها را به صورت دقیق نمی داند». ما فقط می‌دانیم که انرژی در هنگام وقوع زلزله‌ها در گسل‌ها آزاد می شود که نتیجه حرکت صفحات اطراف گسل است؛
اما اینکه صفحات اطراف گسل چرا حرکت می‌کنند را واقعا نمی‌دانیم! محققین حدس‌هایی را می‌زنند از جمله نظریه تکتونیک صفحات اما فقط در حد یک نظریه در کنار نظریات دیگر است. پس وقتی ماهیت وقوع یک پدیده را نمی‌دانیم پیش‌گویی وقوع آن پدیده امکان پذیر نیست!
٢- در مقابل پیش‌گویی ما پیش‌بینی را داریم. اینجاست که علم آمار وارد می‌شود و با در نظر گرفتن داده های زلزله‌های گذشته اقدام به پیش‌بینی زلزله‌هایی آینده می کند. موضوع پیش‌بینی یکی از مباحث مهم در تحلیل خطر احتمالاتی (PSHA) زلزله هاست.
پیش‌گویی یعنی اینکه بگوییم در یک منطقه مشخص در یک زمان مشخص زلزله‌ای با بزرگای مشخص رخ می‌دهد اما پیش‌بینی یعنی اینکه برای مثال بگوییم در منطقه‌ای به شعاع ٢٠٠ کیلومتر در ١٠ سال آینده زلزله‌ای با بزرگای بیشتر از ۶ ریشتر رخ می‌دهد.
٣- در مورد زلزله‌هایی ایران بهتر است با ماهیت حرکت صفحات فلات ایران آشنا شویم: عمده زلزله‌های ایران که در منطقه البرز و زاگرس رخ می دهد ناشی از حرکت همگرای صفحه ایران و عربستان نسبت به یکدیگر است؛ علاوه بر آن در جنوب شرقی ایران (منطقه مکران) صفحات زمین دارای حرکت فرورانشی است یعنی پوسته اقیانوسی هند به زیر پوسته قاره ای ایران حرکت می کند؛ در منطقه ایران مرکزی (کویر مرکزی ایران) نیز امکان وقوع زلزله نادر است.
۴-در طول تاریخ تعداد زلزله های با بزرگای بیشتر از ٧.۵ در ایران خیلی کم است که عمدتا هم در منطقه فرورانشی رخ داه‌اند؛ به طور کلی زلزله هایی که در مناطق با حرکت صفحه همگرا رخ می دهند (عمده زلزله های ایران) بزرگای کمتری نسبت به مناطق فرورانشی دارد و اصولا امکان وقوع زلزله با بزرگای بیشتر از ۷.۵ ریشتر در مناطق با حرکت همگرا دور از انتظار است برعکس در مناطق فرورانشی (مانند ژاپن) زلزله ها غالباْ بزرگای زیادی دارند؛ با این تفاسیر امکان وقوع زلزله با بزرگای بیشتر از ۷.۵-٨ ریشتر در تهران دور از انتظار است.
۵- آیا تلفات در زلزله احتمالی تهران میلیونی است؟ واقعا پیش بینی تعداد تلفات در زلزله ها بسیار پیچیده است چرا که متغیرهای تاثیر گذار زیادی دارد. برای روشن شدن موضوع با نگاهی به زلزله های گذشته می توان متغیرهایی که بر تعداد کشته ها تاثیر گذار است را بررسی کرد:
۱-۵- زمان وقوع زلزله: زلزله ۵ بهمن ۱۳۸۲ بم که طبق آمار رسمی ۴۰ هزار نفر و غیر رسمی ۶۰ هزار نفر کشته شدند، در ساعت ۵:۲۶ دقیقه صبح رخ داد. همین موضوع عامل اصلی تلفات زیاد در بم بود چرا که عمده مردم شهر خواب بودند و امکان هیچ عکس العملی جهت نجات جان خود را نداشتند؛ اما زلزله ۲۱ آبان ۹۶ سرپل ذهاب وقوع زلزله در ساعت ۲۱:۴۸ دقیقه شب رخ داد که باعث شد تعداد تلفات ۶۲۰ نفر باشد؛ به نظر می رسد یکی از عوامل اصلی تعداد بالای کشته ها در زلزله ۶ فوریه ۲۰۲۳ ترکیه هم وقوع زلزله در ساعت ۴:۲۷ دقیقه صبح باشد. پس وقوع زلزله در زمانی که مردم خواب هستند می تواند تعداد کشته ها را به نحو چشمگیری افزایش دهد.
۲-۵- کیفیت ساخت و ساز: شاید یکی از پر مناقشه ترین عوامل تاثیر گذار روی انتظار تعداد تلفات بالا در زلزله ها این باشد که مردم فکر می کنند کیفیت ساخت و ساز در کشور ما پایین است. اما همین ابتدا باید این ذهنیت تغییر کند چرا که در زلزله های بزرگ (که ما مهندسان به آن زلزله های طرح می گوییم) انتظار نداریم سازه های معمولی (مسکونی) خراب نشوند! به عکس ما در این زلزله ها کاملاً انتظار داریم این‌گونه سازه ها خراب شوند منتهی آن‌گونه خراب شوند که ما از قبل برای آن برنامه ریزی کرده ایم و هدف اصلی همه آیین نامه های لرزه ای در تمام دنیا آن است که حداقل آسیب جانی را در زلزله‌های طرح در سازه های معمولی داشته باشیم نه آنکه ساختمان‌ها آسیب نبینند!
پس بعد از زلزله های طرح از خراب شدن ساختمان ها نترسیم! اینکه آمار کشته های ما از ۴۰ هزار کشته در زلزله بم به ۶۲۰ نفر رسیده است واقعاً ناشی از بهبود کیفیت ساخت و ساز و پیشرفت و به کارگیری آیین نامه های لرزه ای است.
عمده تلفات در زلزله بم و بیش از ۸۰٪ تلفات در زلزله سرپل ذهاب در ساختمان های با مصالح بنایی و خشتی بودند پس انتظار داریم در زلزله احتمالی تهران در مناطق مرکزی شهر که اکثر ساختمان ها با مصالح بنایی یا خشتی هستند تلفات بالایی داشته باشند چرا که دسترسی به بسیاری از ساختمان ها در این مناطق به دلیل تنگ و باریک بودن معابر دشوار است.
۳-۵- آثار زلزله روی زمین: بعد از وقوع زلزله ها روی زمین آثاری رخ می دهد از جمله روانگرایی، زمین لغزش، فرونشست، گسترش جانبی و… که هر کدام می تواند باعث وقوع تلفات شوند؛ مثلا پس از زلزله سرپل ذهاب بزرگترین زمین لغزش تاریخ ایران رخ داد منتهی به دلیل آنکه دور از مناطق شهری بود تلفاتی نداشت حال اگر چنین پدیده ای پس از زلزله احتمالی تهران در مناطقی که مستعد آن است مانند افتگاه دارآباد و ولنجک رخ دهد، می تواند فاجعه بار باشد.
۴-۵- مدیریت و آمادگی پس از بحران: یکی از عوامل تلفات بسیار بالا در زلزله بم عدم آمادگی و عدم آشنایی با اصول مدیریت بحران بود به طوری که اولین گروه های امداد رسانی دو تا سه ساعت پس از زلزله وارد منطقه شدند چرا که واقعا نمی دانستند در بم زلزله رخ داده است! در زمان زلزله بم شبکه های لرزه نگاری در ایران محدود به دو شبکه تهران و تبریز بود و در نتیجه امکان تعیین دقیق مرکز زلزله وجود نداشت و زمان طلایی امدادرسانی و آواربرداری از دست رفت! اما پس از زلزله بم شبکه لرزه‌نگاری در کل ایران تأسیس و پیشرفت های قابل توجهی کرده است.
۵-۵- عوامل تاثیر گذار روی تعداد تلفات بسیار بیشتر از موارد فوق است از جمله آموزش و آمادگی مردم پس از بحران و عوامل بسیار تخصصی مانند جهت پذیری (directivity) و… که هر کدام می تواند روی تعداد تلفات اثر گذار باشد در نتیجه پیش بینی تعداد تلفات بعد از زلزله بسیار مشکل خواهد بود.
۶- با این توضیحات پیش بینی تعداد تلفات زلزله احتمالی بر اساس مدل های آماری نظر سنجی ها و انتظارات عامه همان‌قدر قابل اتکا هستند که در مورد نتایج مسابقات ورزشی می تواند مورد توجه باشد نه بیشتر! یعنی سطح انتظارات عامه مردم از تلفات یک زلزله احتمالی باید متاثر از مدل های آماری مبتنی بر عوامل تاثیر گذار روی تلفات (که در بالا گفتم) باشد نه آنکه مدل های آماری متاثر از سطح انتظارات باشد و در این صورت می شود شیپور را از سر گشاد آن نواختن!